“Lemoiz: herriaren indarrak zentral nuklear bat geldiarazi zuen aldia”
Aurten, 2025, 50 urte bete dira Euskal Herrian nuklearren aurkako mugimendua sortu zenetik. XX. mendeko 70ko hamarkadaren erdialdean indar itzela hartu zuen mugimenduak, ehun milaka pertsonek kaleak bete zituzten jarraian etorri ziren UCD eta PSOEren gobernuak estutasunean jarriz. Gobernu hauek Euskal Herria nuklearizatzeko plan basati bat aurrera eraman nahi zuten. Lemoizko, Bizkaian, zentralaren aurkako borroka mundu mailako adibide bat bihurtu zen borroka ekologista eta anti nuklearren artean. Azkenik 1984an atzera bota zen Lemoizko zentrala martxan jartzeko prozesua, mugimenduan garaipen handi bat suposatu zuena. Horretaz guztiaz hitz egin dugu Jexus Arancegi, Ezker Iraultzaileko militantea eta nuklearren aurkako mugimenduko lehen lerroko partaidearekin.
Euskal Herria Sozialista: Nola eta noiz hasi zinen Lemoizko zentral nuklearraren aurkako protestetan parte hartzen?
Jexus Arancegi: Euskal Herrian kontzientzia ekologikoa eta soziala frankismoaren azken urteetan piztu zen indarrez. 70ko hamarkadaren hasieran, jakin genuen Iberduero (orain Iberdrola) eta Estatu Espainiarrak Hego Euskal Herrian lau zentral nuklear eraiki nahi zituela: bat Lemoizen (Bizkaia), beste bat Ispasterren (6 erreaktoreko proiektu izugarriarekin), eta beste bi Deban eta Tuteran. Guztira, 12 erreaktore nahi zituzten eraiki, bakoitzak 1.000 megavatioko potentzia izanik. Hori izan zen abiagunea.
1974an hasi ziren Lemoizko eraikuntza-lanak, eta laster borrokaren epizentro bilakatu zen. Unibertsitateetako taldeak zentralaren arriskuei buruz mintzatzen hasi ziren, eta nire lagunak eta ni talde juridiko eta teknikoekin antolatzen hasi ginen. Herriari informazioa ematen hasi ginen: arriskuak, eragin ekologiko eta soziala, eta atzean zeuden botere kapitalistaren egiturak. Ez zen kontu teknikoa bakarrik, herriaren autodeterminazioaren aurkako eraso zuzena baizik.
1979an Estatu Batuetan Three Mile Islanden istripua gertatu zen, baina ordurako bagenekien zer zegoen jokoan. Europa osoan zehar protesta antinuklearrek gora egiten zuten, 68ko Maiatzeko grinak bizirik zirauen, eta Euskal Herrian askatasunaren eta autodeterminazioaren aldeko borroka pil-pilean zegoen.
EHS: Zer giro sozial eta politiko bizi zen garai hartan, eta nolakoa zen herriaren jarrera zentralaren aurrean?
Jexus: 70ko hamarkadaren bigarren erdia eta 80ko hamarkadaren hasiera borroka garaia izan zen Euskal Herrian. Langile mugimendua indartuta zegoen: greba orokorrak, mobilizazio sektorialak, hitzarmen kolektiboen aldeko borrokak... Inflazioa oso handia zen, eta lan-prekarietatea orokorra. Nire kasuan, 14 urterekin hasi nintzen lanean. 1977an 55 ordu egiten nituen astean eta 173 euro kobratzen zituen (egungo balioan). Familia ugaria ginen, anai-arreba guztiok lan egiten genuen eta irabazten genuen guztia etxean ematen genuen, eta amak paga txiki bat ematen zigun.
Herrian amorrua zegoen, baina itxaropena eta konfiantza ere bai gauzak alda zitezkeela. Ez ginen gure gurasoen belaunaldia, beldurra galdu genuen, eta horrek borrokarako prest egotea eragin zuen. Eliza bera ere — bere sektore aurrerakoiena, Askapenaren Teologiari lotua — herri askotako borrokaren alde agertu zen. Elizetan entzierroak egiten ziren, udaletxeetan kanpaldiak, eta igandero manifestazioak egiten ziren batzarrekin.
Herri-mugimendua horizontalki egituratu zen, behetik, alderdi politikoen menpe egon gabe. Herri bakoitzean nuklearren aurkako batzordeak sortu ziren, eta leloa argia zen: "Nuklearra ez, eskerrik asko". Erresistentzia hori izan zen zentralaren aurkako benetako harresia.
EHS: Zein ekintzatan parte hartu zenuen zuk, eta bereziki zein oroitzapen duzu gogoan?
Jexus: Koadrilan antolatzen ginen, eta elizan elkartzen ginen Oinarrizko Komunitateen parte bezala. Batzar irekietan parte hartzen genuen, eta erabakiak denon artean hartzen genituen. Politika egiteko modu berri bat zen: horizontala, parte-hartzailea eta gardena.
Bereziki gogoan dudana 1977ko uztailaren 14an izan zen: 200.000 pertsona manifestatu ginen Lemoizen aurka Bilbon. Lehen aldiz, herri-mugimenduak erakutsi zuen zentral nuklear bat geldi zitekeela. Guardia Zibilaren presentzia izugarria zen; zentralaren inguruan arma kopuru itzela zegoen, eta hortik igarotzea sarraskia izango zen. Hala ere, ez genuen atzerapausorik eman.
EHS: Bertan egon zen ETAren jarduna eta biolentzia . Nola bizi izan zenuen egoera hori mugimenduaren barruan?
Jexus: Ezin da ukatu: sabotaia armatu asko egon ziren. ETAk hainbat bonba ipini zituen zentralaren instalazioetan, eta 1981ean José María Ryan, Lemoizko ingeniari burua, bahitu eta hil zuten. ETAk obrak geldiaraztea eskatzen zuen bera askatzeko. Gobernuak ezeztz esan zuen.
Garai hartan, ETAk herri-babes handia zuen, eta sabotaiak borroka estrategiaren parte gisa ulertzen ziren, Estatu Espainiarrak ez zuen nahi erreferenduma deitu, eta gu, makina bat pertsona, kalean geuden. Presio guztiak gutxi ziren.
Egia da herri-mugimenduak ekintza zuzena eta biolentziarik gabea defendatzen zuela. Baina Lemoizko borroka ezin da ulertu, ezta Euskal Herriko egoera orokorra 70 eta 80 hamarkadetan, ETAren jarduna kontuan izan gabe. Hori da memoria historikoa: ez justifikatzea, baizik eta testuingurua ulertzea.
EHS: Zer deritzozu, egun, borroka haren oihartzunari buruz? Uste duzu ondorengo belaunaldiek ondo ezagutzen dutela?
Jexus: Egia esan, Lemoizeko garaipena isildua izan da. Ez da agertzen eskola-liburuetan, dokumentaletan eta hedabideetan. Herriak zentral nuklear bat geldiaraztea lortu zuen herri borrokaren bidez — eta hori ez zaie interesatzen ez Iberduerori, ezta sistema kapitalistaren egiturei ere.
Belaunaldi berriek kontzientzia ekologiko handia dute, aldaketa klimatikoaren aurkako ikasleen mobilizazio eta greba masiboetan frogatu den bezala, baina borroka horri programa antikapitalista eman gehitu behar zaio. Gaur egun, Lemoiz bezalako proiektu bat berriro saiatuko balitz, ez dut zalantzarik gazteriak eta herriak berriro aurre egingo liokela. Zubietako zabortegiaren aurkako mugimenduarekin ikusi genuen bezala.
EHS: Zer ikasi dezake, egun, mugimendu ekologistak Lemoizko zentral nuklearraren aurkako borrokatik?
Jexus: Lemoizek erakutsi zigun antolatuta eta borrokarekin irabazi daitekela. Gaur, sistema kapitalista gure osasunaren eta ingurugiroaren aurrean dagoen mehatxu handiena da. “Energia garbia” deitzen dioten hori interes pribatuen menpe dago. Baliabideak haienak dira, kontakizunak ere.
Horregatik behar dugu memoria historikoa. Bere historia ezagutzen ez duen herri bat errepikatzera zigortua dagoelako. Lemoiz garaipen historiko bat izan zen, eta erakusten digu posible dela Estatuaren eta kapitalaren proiektuen aurka borrokatu daitekeela. Eta ez bakarrik aurre eginez: alternatibak eraikiz, bizitza erdigunean jarriz, autokudeaketaren bidea indartuz.
Lemoizen aurka borroka egin genuen, eta irabazi genuen. Hori da gure historia. Eta horixe izan behar da gure etorkizuna.
“Lemoiz geratu genuen. Baita datorrena ere”
