Aristotelesen garaietatik, mendeetan zehar filosofoak eta ekonomialariak merkantzien eta hauen balioaren enigmari azalpen bat ematen saiatu izan dira. XVIII. mendean, Ingalaterrako ekonomia burgesa, David Ricardoren bitartez, arazoaren ebazpenera hurbildu zen, baina porrot egin zuen azalpen zientifiko bat emateko garaian.

Engelsek, Soldatapeko lana eta kapitala idazlanari egin zion 1891ako hitzaurrean, honakoa zioen: “Ekonomia klasikoak aurkitu zuen merkantzia baten balioa determinatzen zuena hura ekoiztua izateko beharrezko lana zela, lan hori merkantziak bere baitan gordetzen zuela. Eta erantzun honekin asebete zen” (...) “Baina ekonomialariek balioa lanagatik zehazten zuen irizpide hau “lana” merkantziari aplikatzen zien bezain laster, kontraesan batean nahiz bestean erortzen ziren. Nola zehazten da “lanaren balioa”? Barnean gordetzen duen beharrezko lanaren balioaren bidez. Baina, zenbat lan gordetzen da langile batek eginiko lanean egun batean zehar, aste batean zehar, hilabete batean zehar, urte batean zehar?” (...) “Lanordu baten balioa lanordu baten balioa dela jakitearekin, ezertxo ere ez bageneki bezala da. Horrekin ez dugu gure helmugarantz izpirik ere aurreratzen; ez dugu zirkulu zoro batean birak eman besterik egiten”.

Marxek Kapitalean azaltzen duen moduan, merkantzia, lehenik eta behin, bere propietateen bidez edozein motako giza beharrak asetzeko objektua da. Gauza batek erabilgarritasun bat edukitzeak erabilera balio bihurrarazten du, eta erabilera balio hau erabileran edo kontsumoan bakarrik gauzatzen da.

Baina merkantziak truke balioa ere badu. Balio hau mota bateko erabilera balioak beste batzuengatik trukatzen diren proportzioak zehazten du. Egunero ematen diren horrelako milioika truke ekintzen bidez, genero guztietako erabilera balioak parekatzen dira etengabe, nahiz eta merkantzia ezberdinak izan eta elkarren artean oso parekagarriak ez izan.

Zer dute komunean balio ezberdin hauek guztiek erlazio sozialen sistema jakin batean baliokideak gerta daitezen? Ezaugarri honek ezingo luke inongo ezaugarri fisikorik, kimikorik edo merkantzien beste edozein ezaugarri naturalik izan, hainbesteko aniztasuna existitzen denez beraien artean.

Honela beraz, oinarrizko gakoa merkantzia guztiak giza lanaren produktuak direla da. Hortik abiatuz, ondorioztatzen da merkantzia baten balioaren neurria “balio sortzailea den sustantziaren” kopuruaren bidez neur daitekeela, hau da, bertan gordetako lanaren bidez. Lanaren kopurua bere iraupenagatik neurtzen da eta, lanaren denboraren neurriek aldi berean denbora zati jakin batzuk dituzte, orduak, egunak, etab. Marxentzat, merkantzia baten balioa, bere ekoizpenean sartzen den sozialki beharrezkoa den lan denborak zehazten du.

Behin puntu honetara iritsita gogoratu beharra dago zientzia ekonomiko burgesak behin eta berriz defendatzen duela merkantzia baten balioa bere ekoizpen kostuaren baitan dagoela. Baina horren aurrean dugun galdera honakoa da: zein da bada lanaren ekoizpen kostua? Egian esan, lanaren ekoizpen kostua kalkulatzea ezinezkoa da. Posible dena langilearen ekoizpen kostua jakitea da, nahiz eta garaien arabera aldatu egiten den magnitude jakin bat osatzen duen, muga batzuen barnean. Ekoizpen modu kapitalistaren markoaren barnean, langile baten ekoizpen kostua, bataz beste, bizitzeko behar dituen bitartekoek osatzen dute, azken batean, lan egin dezan, lan egiten jarrai dezan eta langile klasearen ugalketa ziurta dezan beharrezko duenak. Langileak kapitalistari bere lan indarra saltzen dio, kapitalistak hau prezio jakin batean erosten du eta denbora jakin batean zehar erabiltzen du. Gizarte kapitalistan lan indarra beste merkantzia bat da, baina bera da kontsumitua denean balioa sortzeko gai den merkantzia bakarra.

Lan indarrak egunean zehar bera kostatzen dena baino balio gehiago sortzen du, eta gainera, aurrerakuntza teknologiko bakoitzarekin eguneroko soberakinen ekoizpena hazi egiten da bere kostuaren gainetik, hau da, gutxitu egiten da langile batek bere soldata ekoizten duen lanaldiaren zatia eta handitu kapitalistari oparitzen dion zatia, hain zuzen ere, gainbalioa.

Funtsezkoena zera da, kapitalismoan balioa ekoizten dutenak soldatapekoak direla, langile klasea alegia. Baina bestalde, gainbalioa ekoizten dutenak ez dira balio horren jabe. Kapitalistak, kapitalaren jabe den heinean, lan baliabideak eta lehengaiak edukiz eta lan indarra erosiz balio soberakin horren jabe egiten da. Honako hau da gizartearen funtsezko kontraesana. Irabazi kapitalistaren oinarria langileak ekoizten duen eta kapitalista jabetzen den balioa da.

Gainbalioa eta merkantzien zirkulazioa

Historikoki hiru merkantzien zirkulazio mota existitzen dira:

A-    Ekonomia elemental batean, merkantzia bat sozialki beharrezkoa den lan kopuru bera gordetzen duen beste bategatik trukatzen da. Merkantzien trukea M-M formulaz adierazten da.

B-    Gizarte batetan ekoizpen baliabideen garapen jakin bat lortzen denean eta zirkulazio monetario bat ematen denean, bi zirkulazio mota egoten dira: merkantzien salmenta, M-D formulaz adierazten dena, eta merkantzien erosketa, D-M.

Operazioa ondorengo moduaz adierazten da M-D-M, hau da, saltzeko erosten da. Kasu honetan dirua merkantzien salerosketak errazten dituen tresna bat izaten da, gizarte aurre-kapitalistetan ohikoa zena.

C-    Zirkulazioa ekonomia kapitalista batean. Diruak ez du txanpon bezala zirkulatzen kapital bezala baizik. Kapitalistak ekoizpen baliabideak eta tresnak, lehengaiak eta lan indarra erosteko adina kapital dauka. Zentzu honetan kapitala aurrebaldintza bat da, ekoizpen prozesua martxan jartzeko. Formula D-M-D bezala adierazten da, kapitalarekin merkantziak ekoizten dira eta horiekin kapital handiagoa eskuratzen da, hau da, kapitala irabaziekin.

Gainbalioa

Ekonomia burgesaren eta marxismoaren arteko eztabaida urteetan zehar soberakina non sortzen den azaltzean oinarritu izan da, edo hobe esanda, nola sortzen den irabazia. Ohikoa da enpresarien eta kapitalaren abokatuen artean aho txikiz onartzea lanak gainbalioa sortzen duela, baina hau, azken finean, enpresariak bere kapitala arriskatzeagatik jasotzen duen ordain sari bat dela esaten dute. Modu honetan kontsolatzen da burgesia, langileak bere lanaz sortzen duen balio soberakinaz lotsagabeki jabetzen dela ezkutatuz.

Gainbalioak ezin du etorri merkantzien zirkulaziotik, honek baliokideak direnen elkartrukea bakarrik ezagutzen baitu. Kapitalaren jabeak beraz beharrezkoa du merkatuan balio sortzailea den merkantzia bat bilatzea, hau da, kontsumitzean balioa sortuko duen merkantzia bat bilatzea: merkantzia hori gizakiaren lan indarra da.

Kapitalistak langilearen lan indarra erosten du bere kapitalaren bitartez; bere truke balioa erosten du diru kopuru jakin bategatik, hau da, langilearen eta bere familiaren mantenuaren kostua eta lan hezkuntzarena eta, trukean, honen erabilera balioaz jabetzen da. Langileak bere lanaldi osoaren zati batean sortzen du kapitalistak bizitza bermatzeko ordaintzen dion balioa. Baina gainontzeko denboran kapitalistak ordaintzen ez dion gainbalioa ekoizten du. Azken batean, gainbalioa lan indarrak sorturiko balioaren eta lan indarra kostatzen denaren arteko aldea da. Soldata berriz, lan indarrak merkatuan duen prezioa da, bere balioaren adierazpena dirutan.

Kapitalistak ekoizpen prozesuan erabiltzen duen kapitala bitan zati daiteke:

A-    Kapital konstantea, ekoizpen baliabideez, lehengaiez, makinariaz, etab. osatzen dena; konstante deitzen zaio ekoizpen prozesuan ez duelako bere balioa aldatzen, baizik eta bere balioa ekoiztera bideratzen duen merkantziari gehitzen dio. Hildako lana da, pixkanaka txertatzen dena.

B-    Kapital aldakorra, lan indarra erosten gastatzen den kapitalaren zatia da eta kontsumitzean balioa sortzen du. Langilearen biziraupena bermatzeko beharrezkoa gehi enpresariak hartzen duen soberakina sortzen du.

Enpresari batek kapital konstantea bakarrik edukiko balu ezingo lituzke merkantziak ekoiztu; ekoizpen prozesuan beharrezkoa da lan indarraren parte hartze kontzientea, ekoizpen tresnekin eta lehengaiekin elkartuz, merkantziak ekoitzi eta merkatuan salduz, irabaziak sor ditzan.