Formazio sozialik ez da desagertzen bere barnean kabitzen diren ekoizpen indar guztiak garatu baino lehen, eta inoiz ez dira ekoizpen erlazio berriak eta altuagoak agertuko, horien existentziarako baldintza materialak gizarte zaharraren barnean heldu aurretik. (Karl Marx, Hitzaurrea Ekonomia Politikoaren Kritikari).

Kapitalismoaren historian zehar eman diren gorakada nahiz depresio ekonomikoek aspektu komunak nahiz ezberdinak agertu izan dituzte. Baina krisi kapitalisten fenomenoa modu orokor eta teoriko batean aztertzen denean, interesgarriena fenomeno horren oinarrian dauden kausak aztertzea da, zein den beren funtsezko barne dinamika aztertzea. Marxek bere idazlanetan krisien sistematizazio teoriko amaitu bat utzi ez bazuen ere, bizitzan zehar idatziriko obra guztietan zera frogatu zuen: krisiak eta ekoizpen modu kapitalista elkar loturik daudela eta ezin dela bata bestetik banatu.

Ekonomia burgesaren teorialarientzat ekoizpen prozesua eta metatze kapitalista mugagabea da. Ikuspegi enpirista eta positibista hertsi batez begiratu ohi dute ekonomia eta gizartea. Erabat baztertzen dute kapitalismoa sistema sozial iragankor bat izan daitekeenaren aukera. Historian igaro diren klase dominatzaile guztien ikuspegia partekatzen du burgesiak ere. Horien usteetan pribilegioak ematen dizkien sistema sozioekonomikoa da, hain zuzen ere, giza zibilizazioaren gailurra, gizateriak lor dezakeen hoberena eta azkena. Hori uste zuten Erromako inperioan patrizioek, Erdi Aroan nobleziak eta hori uste du gaur egun burgesiak ere. Azken batean izate sozialak kontzientzia determinatzen duela azaldu zuen Marxek, eta burgesiaren ekonomialariak horren froga baino ez dira.

Orokorrean ekonomia politiko burgeseko eskola guztiek uste dute krisia lehertzen denean, arazoa konpontzeko egin behar den gauza bakarra ekoizpenaren eta eskariaren arteko oreka berrezarriko duten faktoreak bilatzea dela. Beste modu batera esanda, teoriko burgesen arabera krisi kapitalistak akzidente puntualak dira merkatuko ekonomiak eskaintzen duen ekoizpenaren eta giza zibilizazioaren gorakadako prozesu etengabean. Horrela beraz, akzidenteak direnez krisien fenomenoa behin betiko konpon daitekeela uste dute.

Ekonomia marxistarentzat, materialismo dialektikoan oinarriturik, krisi kapitalistak lantzeko abiapuntua justu kontrakoa da. Sistema kapitalista ez da betierekoa, ez da zibilizazioaren antolamendu sozioekonomiko gorena, klase dominatzaileak esan ohi duen moduan. Horregatik, beharrezkoa da ziklikoki agertzen diren krisiak garapen kapitalistarekin duten erlazioan azaltzea eta kapitalismoak, langile klasearen zapalkuntzan oinarritzen den sistema sozioekonomiko gisa, dituen muga objektiboak ezartzea.

Ekoizpen kapitalistaren anarkia

Sistema kapitalistaren motorra irabazi maximoaren borroka da. Honek, aurreko ekoizpen moduetatik funtsezko ezberdintasuna suposatzen du. Ekonomialari burgesek kapitalismoaren funtzionamendua logiko eta ordenatu moduan agertu nahi izan dute, horren inguruan errealitatetik ezin urrunago dagoen irudi idiliko bat zabalduz.

Honen aurrean marxismoak bere izaera anarkikoa azaltzen du. Ekoizpen kapitalista ez da plan ekonomiko batean oinarritzen, merkatuaren indar itsuetan baizik, eta hori da hain zuzen ere metaketa kapitalista bere mugen aurka talka egitera bultzatzen duena.

Azken krisiaren aurreko urteetan, mundu merkatuko potentzietako hazkuntza ekonomikoak, espekulazioak eta informazioaren aurrerapen teknologikoek eman zizkien irabazi ikaragarriek segituan izan zuten burgesiaren teorikoengan eragin handia, eta, historia guztia ahaztuz, “paradigma berrien” inguruko ideiak garatzen hasi ziren. Ekonomia berriaren ziklo birtuosoak ez zirudien amaierarik izan zezakeenik. Eta hala ere, burgesiaren mozkorraldiaren ondoren, errealitateak gauzak bere lekuan ezarri ditu. Azkenean gain-produkzio krisia iritsi da, eta inperialismoaren bihotzetik abiatu da gainera, mundu guztiko ekonomian oraindik bere osotasunean ikusi ezin ditugun ondorioak eragin dituelarik.

Sozialismo zientifikoak krisi kapitalisten kausak sistemaren oinarrian kokatzen ditu, kapitalismoan ekoizpenak hartzen duen izaera sozialean eta jabetzearen izaera indibidualean alegia. Kapitalismoan ekoizpen indarren garapenak eta lanaren banaketa internazionalak erabat eraldatu du ekoizpenaren izaera. Ekoizpena masan gauzatzen da, non milioika langileren parte hartzea ezinbestekoa den sistemaren eguneroko funtzionamendua ziurta dadin.

Lehia kapitalistaren ondorioz, kapital jabeen artean konpetentzia gogor bat dago irabazi tasa handiago bat lortzeko. Normalean kapitalak irabazi tarte handiagoa eskaintzen duten adarretara joaten dira, nahiz eta horrek kapital finkoen gastu handiak suposatu.

Irabaziek inbertsio gastua konpentsatzen duten bitartean, hori errentagarria izango da, irabaziak ziurtaturik egongo baitira. Baina momentu jakin batean, kontsumo produktuetan gauzatzen diren inbertsio horiek beren mugara iristen dira. Azkenean kapitalaren gain-inbertsio bat ematen da, hau da, inbertsioak ez dira hain azkar amortizatzen edo ez dute irabazirik ematen, merkatua merkantzia horiez saturatzen baita.

Hori da gaur egungo egoera gizarteko adar ekonomiko garrantzitsuenetan. Azken batean merkatuan, kapitalismoak berak pobretu dituen masek ezin dute merkantzien abundantzia hori xurgatu. Momentu horretatik aurrera irabazi tasen erorketa espiral batean jausten da, desinbertsioak, kaleratze masiboak, fabrika ixteak, etab. ematen dira azken batean, ekoizpen indarren suntsiketa. Marxek seinalatu zuen bezala, krisiak ekoizpen indarren matxinada bat dira jabetza erlazio kapitalisten aurka. Ekoizpena soziala izanik jabetzea ere soziala izatea eskatzen dute, interes pribatua ezabatuz.

Gain-produkzio krisiak

Gain-produkzio krisi jarraiak metaketa prozesuak dituen mugen isla dira. Muga hauen kausak ez dira bilatu behar ekoizpen prozesutik kanpo, ezta faktore partzialetan ere, ezin baitira ekoizpen kapitalistaren barne dinamikatik eta gainbalioa gauzatzeko modutik banatu.

Kapitalismoa kondenaturik dago sistema sozioekonomiko gisa. Hazkuntza garai baten ondoren krisia emango da beti. Jabetza pribatua eta Estatu nazionala kapitalaren ziklo hazkorraren aurka altxatzen dira, sistema honen behin betiko eraisketarako baldintzak sortuaz. Baina hala ere, Marxek ukatu egiten du kapitalismoak zahartzaroko heriotza natural bat izan dezakeenik. Ez da bere kabuz eroriko, burgesiak beti bilatuko baitu krisitik irtetea nahiz eta horrek langileak fisikoki zapaltzea eta gizateria basakeriara eramatea suposatu.

Kapitalaren propagandistek azkar ahazten dute joan den mendean kapitalismoaren krisiei bi mundu gerrek jarraitu zietela eta Hitler, Mussolini edo Frankorena bezalako erregimen izugarriak izan zirela kapitalak babestu zuena iraultza isolatzeko, bere pribilegioak mantentzeko eta sistemari zutik eusteko. Munduan eta batez ere Europan milioika langile eta gazteren odola isuri zen kapitalisten interesak gailentzeko.

Egia esan, biolentzia eta suntsiketa gizarte honen bereizgarri naturalak dira, horregatik kapitalismoa ez da erreformagarria. Kapitalismoaren krisia eta ekoizpen indarren aurrerakadak gizartearen eraldaketarako eta beste ekoizpen modu altuago batetarako baldintzak sortu ditu, ekoizpen baliabideen sozializazioan eta ekonomiaren planifikazio demokratikoan oinarritua.

Hala ere, egoera hau erdiesteko, Marxek eta beste hainbat teoriko marxistek behin eta berriz azpimarratu zuten moduan, ezinbestekoa da burgesiari boterea kentzea eta, horretarako, langile klasearen ekintza kontzientea nahitaezkoa da. Kapitalismoaren gainbeherak objektiboki sortzen dituen iraultzarako faktoreez gain, nahitaezko baldintza da iraultza aurrera eramateko masa zapalduen aurrean borroka amaierara arte emateko prest egongo den zuzendaritza iraultzaile bat.